Zarys historii Nysy

Miasto Nysa, nazwę swą wzięło od rzeki nad którą leży. Początki osadnictwa na tym terenie sięgają epoki kamiennej, w XII wieku w miejscu dogodnego brodu przez Nysę Kłodzką powstało miasto nowego typu jak na owe czasy. Wiódł tędy szlak podsudecki z zachodu na wschód, drugi szlak wiódł z północy na południe, poprzez Wrocław, Brzeg, Nysę i Ołomuniec.

Za czasów Bolesława Krzywoustego umiejscowiono przy tym szlaku ciąg grodów kasztelańskich, lokalnych centrów administracyjnych i wojskowych. Jednym z takich grodów był Otmuchów, a Nysa należała do kasztelanii otmuchowskiej. Między 1138 a 1155 rokiem powstałą kasztelanię otmuchowsko-nyską otrzymali biskupi wrocławscy.

Lokację miasta na prawie zachodnim (flamandzkim) nastąpiła prawdopodobnie do 1223 roku, a dokonał jej biskup wrocławski Wawrzyniec. W 1286 roku miasto uzyskało prawo bicia własnej monety co świadczy o szczególnie dobrej pozycji miasta. Handel miał poważne znaczenie dla zdobycia dobrej pozycji. Jedną z głównych nyskich specjalności było płóciennictwo. Kroniki miejskie wspominają, że w domu kupieckim przechowywano cenne tkaniny z Gandawy, a płótno z Nysy eksportowano nawet do Wenecji.

Pod koniec XIII wieku książę Henryk IV Probus przekazał w testamencie biskupom wrocławskim pełnię władzy książęcej (w powstałej wcześniej kasztelanii nysko-otmuchowskiej). W wyniku tego powstało oddzielne księstwo biskupie ze stolicą w Nysie.

W 1308 roku miała miejsce lokacja miasta na prawie magdeburskim. Nysą rządziła rada miasta z burmistrzem na czele. W XV wieku Nysa byłą w pełni zagospodarowanym i zabudowanym, kwitnącym miastem. Takim oglądał je Jan Długosz, gdy w 1473 roku przybył do Nysy jako członek delegacji polskiej na toczące się rokowania między Polską, Czechami i Węgrami. Dwa lata po lokacji miasta na prawie magdeburskim przywrócono prawo flamandzkie, władza została podzielona między wójta a radę.

W pierwszej połowie XIV wieku biskup Przecław z Pogorzeli (szerzej o tej postaci w następnym rozdziale) uznał wyłączny patronat czeski Jana I Luksemburskiego. Pod koniec XV wieku biskupie księstwo nyskie wraz z całym Śląskiem przeszło pod panowanie węgierskie. W 1526 roku księstwo przeszło w ręce Habsburgów i Austrii, na mocy międzynarodowych układów po bezpotomnej śmierci Ludwika Jagiellończyka (króla Czech i Węgier).

W tym czasie Nysa i inne miasta księstwa biskupiego rozwijały się szczególnie. Nysa i Paczków urosły wtedy do rangi miast najważniejszych w regionie dzięki rozwojowi na polu architektury. W omawianym okresie ukształtowała się zabudowa obu miast, w Paczkowie zachowała się w znacznym stopniu do dzisiaj, a w Nysie do II wojny światowej.

To właśnie pod koniec XV wieku wieża ratusza nyskiego uzyskała swój kształt (dzisiejsza odbudowana wieża nawiązuje do tej pierwotnej formy), a później, na przełomie XV i XVI wieku przy kościele św. Jakuba i św. Agnieszki wzniesiono dzwonnicę, mieszczącą dzisiaj w sobie Skarbiec św. Jakuba. W tym czasie kościół św. Barbary otrzymał dwa szczyty. Do dzisiaj możemy podziwiać pochodzące z przełomu XV i XVI wieku ślady najwcześniejszych kamienic murowanych (przy ulicy Celnej 4/6 oraz Kramarskiej 22/24). Do przedsięwzięć budowlanych należałoby zaliczyć także budowę dworu biskupiego, czy wybudowanie trójprzęsłowego mostu przez Nysę, arsenału, młyna i wójtostwa.

W XVII wieku biskup wrocławski arcyksiążę Karol Habsburg sprowadził do miasta Jezuitów chcąc stworzyć w Nysie silny ośrodek kontrreformacji. Jezuici osiedlili się przy Rynku Solnym, gdzie powstał cały kompleks barokowych budowli. Jako pierwsze powstało Seminarium św. Anny (1656-1657), następnie kolegium (1669-1681) i w 1688 obecny kościół jezuicki Gimnazjum powstało jako ostatnie w latach 1722-1725. Zakon bożogrobców wzniósł z kolei klasztor (1709) i kościół św. Piotra i św. Pawła (1715-1730).

Niektóre dzieła przedstawiające świetność księstwa biskupiego nie dotrwały do czasów dzisiejszych. Tak stało się z założonym na miejscu dawnego ogrodu – nowym ogrodem w stylu francuskim (1702 r.) czy wspaniałą tzw. Nową Budowlą Elektorską. Nowa Budowla Elektorska, czyli pałac-szpital została wyburzona w 1741 r. z rozkazu austriackiego komendanta Rotha, przed wkroczeniem wojsk pruskich.

Nysa jako główne miasto obronne Śląska i leżąca najbliżej Austrii, była niezmiernie ważna dla Fryderyka II. Nysa opierała się pruskiemu oblężeniu bardzo długo, ponosząc przy tym wielkie straty. Nie mogąc liczyć na wsparcie z zewnątrz twierdza skapitulowała jesienią 1741 roku. Traktat pokojowy podpisany we Wrocławiu w 1742 r. ustalił nową granicę prusko-austriacką. Południowa część Księstwa Nyskiego wraz z Jesenikiem, Widnawą, Żulową i Jawornikiem pozostała przy Austrii. Zwycięski Fryderyk II niezwłocznie rozpoczął budowę systemu obronnego na nowej granicy prusko-austriackiej.

Przejście pod panowanie pruskie spowodowało zerwanie istniejących od wieków kontaktów gospodarczych z Czechami, Morawami i innymi prowincjami austriackimi. Z biegiem lat Nysa traciła coraz bardziej na swoim znaczeniu, a inne śląskie miasta znajdujące się w korzystniejszym położeniu wyprzedziły Nysę pod względem gospodarczym. Po przejściu Śląska pod panowanie pruskie władza świecka biskupa została sprowadzona do minimum, a rządy objęła pruska biurokracja.

W 1806 roku armia pruska, uznawana dotychczas za niezwyciężoną, została pokonana przez Napoleona podczas bitwy pod Jeną i Auerstädtem. Nadszedł kres monarchii staropruskiej, król i rząd uciekli do Prus Wschodnich. Twierdze poddawały się jedna po drugiej,  wojska napoleońskie dotarły do Nysy w 1807 roku. Początkowo działania oblegających ograniczały się do blokady twierdzy, robót ziemnych i ostrzałem z artylerii. Po pruskim odwecie rozpoczęto także intensywne bombardowanie Nysy, źródła podają, że tylko 5 domów w mieście właściwym nie uległo zniszczeniu. Po kilkumiesięcznym oblężeniu, po wyczerpaniu zapasów żywności i amunicji, zniszczeniu apteki miejskiej i braku odsieczy dowództwo twierdzy zdecydowało się na podpisanie kapitulacji.

Początkowo Napoleon chciał pozostawić swą załogę w Nysie, jednakże w 1808 roku wojska opuściły twierdzę. Po klęsce poniesionej przez Prusy wyciągnięto wnioski i przeprowadzono reformy (Steina i Heidenberga). Zniesiono osobiste poddaństwo chłopów i wprowadzono swobodny obrót ziemią, gminom miejskim zapewniono duże kompetencje w zakresie administracji samorządowej. Do władz miejskich wybierano wyłącznie ludzi zamożniejszych.

Ważną datą jest 1810 rok, kiedy to władze pruskie dokonały sekularyzacji dóbr kościelnych. Tak nastąpił koniec biskupiego księstwa nyskiego, ale biskupi zachowali tytuł książęcy. Reformy Steina i Heidenberga przygotowały grunt dla rozwoju kapitalizmu, jednakże liczne pozostałości feudalizmu na Śląsku spowodowały spowolnienie zmian.

Królestwo Prus weszło po wojnie francusko-pruskiej w skład Cesarstwa Niemieckiego. W czasie wojny w latach 1870-1871 w Nysie więziono 13 tysięcy jeńców wojennych. W czasie I wojny światowej (1914-1918) w Nysie także znajdował się obóz jeniecki. Przetrzymywano w nim oficerów rosyjskich, angielskich, francuskich i rumuńskich. W nieistniejącym już Bastionie Ziemnym (obecnie Plac I. Paderewskiego) w 1916 roku osadzono Charlesa de Gaulle, późniejszego prezydenta Francji. Osadzono tutaj także uczestników III Powstania Śląskiego.

Cesarstwo Niemieckie weszło później Republiki Weimarskiej (1919-1933), a w końcu w skład III Rzeszy (1933-1945). Rok 1945 w ponad osiemsetletnich dziejach Nysy był szczególnie trudny, pełen działań wojennych, zniszczeń, morderstw i masowych wysiedleń. W styczniu Nysa ponownie została ogłoszona twierdzą i stała się ważnym punktem strategicznym, przez co była bombardowana. Od końca stycznia do marca przez ziemię nyską przetoczyły się tysiące uciekinierów z Górnego Śląska. Był to exodus na zachód Niemiec oraz na teren Protektoratu Czech i Moraw niemieckiej ludności cywilnej oraz przemarsze ewakuowanych więźniów filii oświęcimskiego koncentracyjnego oraz jeńców wojennych ze stalagu w Łambinowicach.

W maju 1945 roku polska administracja zaczęła przejmować z rąk radzieckiej komendy wojennej władzę w Nysie, zniszczonej w około 60% w wyniku działań wojennych. Zapoczątkowano całkowitą wymianę ludności, w wyniku której w latach 1945-1946 zastąpiono ponad 9 tys. wysiedlonych Niemców, ponad 7 tys. osadników polskich.

W maju i czerwcu czynne już były następujące instytucje: poczta, telegraf, kolej, bank i inspektorat szkolny, organizowały się instytucje wymiaru sprawiedliwości. We wrześniu otwarto dwie szkoły podstawowe, Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcące, Publiczną Szkołę Zawodową oraz Gimnazjum i Liceum dla Dorosłych.

Mimo nastania pokoju życie na ziemi nyskiej było wyjątkowo złożone i ciężkie dla wszystkich. Na przyłączonym do Polski terenie organizacja od podstaw wszystkich instytucji stanowiła wyzwanie dla przybyłych tu Polaków. Braki żywności, lekarstw, środków higienicznych utrudniały budowanie nowej rzeczywistości, przyczyniały się do śmierci wielu ludzi, zarówno Niemców jak i Polaków.

Nysa była jednym z najbardziej zniszczonych miast. W późniejszych latach odbudowywano zniszczenia wojenne, powstało wiele zakładów przemysłowych (w 1957 roku w Nysie znajdowały się 53 zakłady przemysłowe). Największe z nich to Zakłady Urządzeń Przemysłowych oraz Fabryka Samochodów Dostawczych (wielokrotnie przekształcana, ostatnia spółka upada w 2004 roku). Obok nich ważniejszymi zakładami były także: Zakłady Wytwórcze „Cukry Nyskie”, Fabryka Pomocy Naukowych, 2 zakłady młynarskie, Spółdzielnia Mleczarska, kilka zakładów zgrupowanych w Spółdzielni Inwalidów „Pokój” (zakłady tapicerskie jeszcze do niedawna były czynne).

Obok budownictwa przemysłowego rozwijało się budownictwo mieszkaniowe, stąd w bardzo zniszczonym centrum Nysy obok odrestaurowanych zabytków dominuje niska, nowoczesna zabudowa mieszkaniowa[14]. Po 1989 roku w Nysie nastąpiło dużo zmian, ze wspomnianych wcześniej zakładów przemysłowych do dzisiaj funkcjonują „Cukry Nyskie”, jako Spółdzielnia Pracy. Powstało wiele prywatnych, małych i średnich przedsiębiorstw.

W latach 70. ubiegłego stulecia utworzono jako zbiornik retencyjny Jezioro Nyskie na rzece Nysa Kłodzka. Jezioro, jego piaszczyste plaże przyciągają rozmaitych turystów: zarówno żeglarzy i miłośników sportów wodnych jak i zwolenników biernego wypoczynku. W 1997 roku Nysę dotknęła katastrofalna powódź, spowodowana zbyt dużym nagromadzeniem wody w zbiorniku, a potem zbyt wysokim zrzutem wody do rzeki Nysa Kłodzka przepływającej przez miasto. Na portalu Dworu Biskupiego zaznaczony jest poziom wody z powodzi w 1997 roku.

W 2001 roku w Nysie utworzono Państwową Wyższą Szkołę Zawodową, która wciąż się rozwija i zachęca swoją bogatą do studiowania w Nysie. W Nysie działa również punkt konsultacyjny Wyższej Szkoły Teologiczno-Humanistycznej z Podkowy Leśnej.

Władze samorządowe nieustannie pracują nad tym, aby Nysa rozwijała się. W 2004 roku uchwalono Strategię Rozwoju Gminy Nysa na lata 2004-2015. Jej głównymi priorytetami są: wzmocnienie konkurencyjności gospodarki, poprawa standardu życia mieszkańców, rozwój i promocja turystyki oraz aktywizacja obszarów wiejskich. Strategia jest systematycznie wdrażana, zrealizowano już wiele inwestycji.

Nysa na początku XXI wieku ponownie przeżywa rozkwit, nieustannie w wielu dziedzinach, na wielu szczeblach inwestuje się. Miasto pięknieje, zabytki powoli odzyskują dawny blask. Mieszkańcy są coraz bardziej świadomi atrakcyjności miasta Nysa, coraz chętniej zapraszają tutaj swoje rodziny i znajomych na krótki pobyt. Wielowiekowa historia miasta to często wojny, konflikty, można powiedzieć, że początek XXI wieku niesie za sobą spokój.